Cukrzyca ciążowa jak sama nazwa wskazuje dotyka kobiet w czasie trwania ciąży. Jej obecność może znacząco wpłynąć na zdrowie zarówno matki, jak i dziecka. Choć choroba ta zwykle ustępuje po porodzie, to wymaga odpowiedniego monitorowania i leczenia, aby zminimalizować ryzyko powikłań. Wczesne wykrycie i właściwa terapia są kluczowe, aby uniknąć negatywnych konsekwencji zdrowotnych takich jak np. zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 u matki lub dziecka w przyszłości.
Czym jest cukrzyca ciążowa i jakie są czynniki ryzyka jej powstawania?
Cukrzyca ciążowa (GDM, ang. gestational diabetes mellitus) jest to zaburzenie tolerancji węglowodanów, które po raz pierwszy rozpoznaje się w trakcie trwania ciąży. Występuje wówczas zwiększone stężenie glukozy we krwi, czyli hiperglikemia. Pojawia się ona u dotąd zdrowych kobiet tzn. u których cukrzyca nie została rozpoznana przed ciążą.
GDM rozpoznaje się w II oraz III trymestrze ciąży, a do czynników ryzyka należą:
- nadwaga i otyłość;
- mała aktywność fizyczna;
- wiek powyżej 35 roku życia;
- urodzenie dziecka z makrosomią, czyli urodzeniową masą ciała przekraczającą 90. centyl dla odpowiedniego wieku płodowego i płci;
- cukrzyca ciążowa w poprzedniej ciąży;
- występowanie cukrzycy typu 2 w bliskiej rodzinie;
- współistniejące choroby i zaburzenia metaboliczne, np. nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, zespół policystycznych jajników (PCOS).
Klasyfikacja oraz kryteria rozpoznania
Badanie o nazwie krzywa glukozowo-insulinowa, czyli test obciążenia glukozą OGTT. Polega on na trzykrotnym oznaczeniu poziomu glukozy i insuliny we krwi: na czczo, a następnie po 1 godzinie i 2 godzinach od wypicia roztworu zawierającego 75 g glukozy rozpuszczonej w około 250–300 ml wody.
Interpretacja wyników glukozy:
Wynik prawidłowy | Wynik nieprawidłowy | |
Glukoza na czczo | 70-99 mg/dl 60-92 mg/dl kobiety w ciąży | 100-125 mg stan przedrzucawkowy ≥ 126 mg/dl cukrzyca (wynik uzyskany przy dwukrotnym badaniu) |
Glukoza po 1 godzinie | < 180 mg/dl | > 180 mg/dl |
Glukoza po 2 godzinach | < 140 mg/dl < 153 mg/dl kobiety w ciąży | 140-199 mg/dl nieprawidłowa tolerancja glukozy ≥ 200 mg/dl cukrzyca |
Warunki wykonywania testu doustnego testu obciążenia 75 g glukozy. Zalecaną metodą jest wykonywanie badania w osoczu krwi żylnej:
- test powinien być wykonany 8-10 godzin od ostatniego posiłku,
- przynajmniej 3 dni przed wykonaniem badania ciężarna powinna stosować dietę o standardowej zawartości węglowodanów (nie mniej niż 150 g węglowodanów) oraz przy zwykłej aktywności fizycznej,
- roztwór podawany do wypicia to 75 g glukozy rozpuszczonej w 250–300ml wody i spożyte w ciągu 5 minut
- krew do badania pobiera się na czczo, godzinę i 2 godziny po wypiciu roztworu glukozy. W tym czasie pacjentka powinna siedzieć i nie przyjmować pożywienia oraz nie palić papierosów.
Leczenie oraz wpływ cukrzycy ciążowej na zdrowie dziecka – czym grozi nie leczenie cukrzycy ciążowej?
Ze względu na rodzaj leczenie wyróżniamy 2 typy cukrzycy:
- G1DM — dla uzyskania normoglikemii wprowadzone jest leczenie dietetyczne,
- G2DM — dla uzyskania normoglikemii konieczne jest wprowadzenie farmakoterapii.
Dieta cukrzycowa połączona z odpowiednio dobraną aktywnością fizyczną oraz odpowiednim przyrostem masy ciała w ciąży stanowią podstawę leczenia. Wskazane jest, aby kobieta w ciąży, u której rozpoznano cukrzycę ciążową była objęta opieką dietetyka i została nauczona kontrolować poziom glukozy we krwi oraz modyfikacji stylu życia.
Kaloryczność diety powinna być dobrana w tak, aby zapewnić prawidłowy przyrost masy ciała odpowiedni do BMI ciężarnej sprzed ciąży.
BMI ciężarnej w kg/m2 przed zajściem w ciążę lub na pierwszej wizycie położniczej | Rekomendowany przyrost masy ciała w ciąży w kg |
< 19,8 | 12,5 – 18,0 |
19,8 – 26,0 | 11,5 – 15,9 |
26,1 – 29,0 | 7,0 – 11,4 |
29,1 – 34,9 | < 7,0 |
> 35,0 | < 7,0 |
Zalecane dla pacjentki jest pomiar glikemii na czczo oraz godzinę po głównych posiłkach.
Ważne jest aby kobieta w ciąży została nauczona kontrolowania glikemii po posiłku. Zalecane dla pacjentki jest pomiar glikemii na czczo oraz godzinę po głównych posiłkach. Jeśli przy wykonywaniu testu obciążenia 75 glukozy glikemia po 2h od obciążenia była wyższa niż po godzinie lekarz prowadzący może zalecić pacjentce pomiar glikemii po 2 godzinach od rozpoczęcia posiłku. Celem samokontroli glikemii jest wychwycenie najwyższych wartości glikemii poposiłkowej.
Bagatelizowanie cukrzycy ciążowej, może doprowadzić do wielu chorób u dziecka. Zaraz po urodzeniu u noworodka może wystąpić nadmierna urodzeniowa masa ciała, hipoglikemia, żółtaczka czy urazy okołoporodowe. W późniejszych latach życia dziecka może pojawić się otyłość, cukrzyca typu 2 i choroby układu krążenia.
Po porodzie zazwyczaj następuje normalizacja stężenia glukozy, natomiast u niektórych kobiet dochodzi do rozwoju cukrzycy typu 2 w ciągu kilku lat od porodu. Kobiety z przebytą cukrzycą ciążową mają ok. 10 razy większe ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 w porównaniu ze zdrowymi kobietami. Zachorowanie na cukrzycę typu 2 wiążę się z kolejnymi powikłaniami m.in. nefropatią, retinopatią i neuropatią cukrzycową czy chorobą niedokrwienną mięśnia sercowego itd.
Indeks glikemiczny oraz ładunek glikemiczny
Indeks glikemiczny odzwierciedla jakość spożywanych węglowodanów. Mówi nam o tym jak gwałtownie wzrośnie nam poziom cukru we krwi i jak szybko on spadnie. Natomiast nie uwzględnia ilości węglowodanów w produkcie. Dlatego zostało wprowadzone pojęcie ładunku glikemicznego, czyli iloczynu IG i ilości węglowodanów w porcji danego produktu (wyrażonej w gramach) a następnie podzielonego przez 100.
Przykład: Kiwi → 53 x 8,9/100 = 4,71 (niski ładunek glikemiczny)
INDEKS GLIKEMICZNY | ŁADUNEK GLIKEMICZNY |
Niski IG <55 | Niski ŁG <10 |
Średni IG 56 – 69 | Średni ŁG 11 – 19 |
Wysoki IG ≥ 70 | Wysoki ŁG ≥ 20 |
Z fizjologicznego punktu widzenia produkty spożywcze o wysokim indeksie glikemicznym, zawierają głównie węglowodany szybko przyswajalne. Takie produkty wpływają na szybki wzrost glukozy we krwi, a następnie jej nagły spadek, przez co uczucie głodu powraca znacznie szybciej niż po zjedzeniu produktów o niskim indeksie glikemicznym.
Bardzo ważnym aspektem leczenia cukrzycy jest właśnie dieta o niskim indeksie glikemicznym. To dzięki spożywaniu odpowiednich posiłków jesteśmy w stanie utrzymywać prawidłowy poziom glukozy we krwi oraz komponować posiłki w taki sposób aby między nimi nie podjadać.
Produkty spożywcze o wysokim indeksie glikemicznym, zawierają głównie węglowodany szybko przyswajalne. Wpływają one na szybki wzrost glukozy we krwi, a następnie jej nagły spadek, przez co uczucie głodu powraca znacznie szybciej niż po zjedzeniu produktów o niskim indeksie glikemicznym.
Na wartość indeksu glikemicznego mają również wpływ takie czynniki jak:
Rodzaj skrobi ma istotny wpływ na wartość indeksu glikemicznego (IG) spożywanych produktów
Amylopektyna, będąca jednym z dwóch głównych rodzajów skrobi, charakteryzuje się rozgałęzioną strukturą swoich łańcuchów. Ta budowa sprawia, że enzymy trawienne mają łatwiejszy dostęp do jej cząsteczek, co skutkuje szybszym rozkładem i wchłanianiem glukozy do krwiobiegu. Dodatkowo amylopektyna szybciej pęcznieje w kontakcie z wodą, co jeszcze bardziej przyspiesza jej trawienie. W rezultacie produkty bogate w amylopektynę mają zwykle wyższą wartość IG, co oznacza, że powodują szybszy i bardziej intensywny wzrost poziomu glukozy we krwi po spożyciu.
Aby zmniejszyć indeks glikemiczny (IG) posiłku, warto zwrócić uwagę na rodzaj skrobi obecnej w produktach oraz na sposób ich przygotowania. Produkty bogate w amylozę, drugi rodzaj skrobi o mniej rozgałęzionej strukturze, trawią się wolniej niż te zawierające amylopektynę, co powoduje stopniowy wzrost poziomu glukozy we krwi. Wybierając produkty z przewagą amylozy, takie jak niektóre pełnoziarniste zboża, nasiona roślin strączkowych czy ryż basmati, można skutecznie obniżyć IG posiłku.
Dodatkowo sposób przygotowania i obróbka kulinarna odgrywają ważną rolę. Gotowanie produktów skrobiowych al dente, zamiast rozgotowywania, sprawia, że struktura skrobi pozostaje mniej dostępna dla enzymów trawiennych, co spowalnia jej rozkład. Schładzanie produktów po ugotowaniu, takich jak ziemniaki, ryż czy makaron, prowadzi do formowania skrobi opornej, która jest trudniejsza do strawienia i dodatkowo obniża IG posiłku.
Dodatek sacharozy, czyli zwykłego cukru stołowego, istotnie wpływa na podwyższenie indeksu glikemicznego (IG) posiłku
Sacharoza składa się z glukozy i fruktozy, które są szybko trawione i wchłaniane do krwiobiegu, powodując gwałtowny wzrost poziomu cukru we krwi. Badania wykazują, że nawet niewielkie ilości sacharozy, podobne do tych spożywanych codziennie przez większość ludzi, mogą znacznie zwiększać całkowitą odpowiedź organizmu na glukozę w ciągu dnia (A M Coulston, i.wsp.1985)
Wyjaśniając to prostym językiem: kiedy do posiłku dodajemy sacharozę, na przykład w postaci cukru w deserze, słodkich napojach czy syropach, organizm szybko rozkłada ją na glukozę, która niemal natychmiast podnosi poziom cukru we krwi. W rezultacie insulina, hormon odpowiedzialny za regulowanie poziomu cukru, musi działać intensywniej, co w dłuższej perspektywie może obciążać metabolizm i sprzyjać wahaniom energii czy uczuciu głodu.
Aby ograniczyć ten efekt, warto zmniejszyć ilość dodawanego cukru w diecie i zastąpić sacharozę składnikami o niższym IG, takimi jak owoce bogate w błonnik, ksylitol czy stewia. Wybór takich alternatyw pomaga stabilizować poziom cukru we krwi i wspiera zdrową reakcję organizmu na posiłki.
Błonnik pokarmowy, zwłaszcza ten rozpuszczalny w wodzie, ma kluczowy wpływ na obniżenie wartości indeksu glikemicznego (IG) posiłku.
Działa jak naturalny spowalniacz procesów trawienia i wchłaniania, co pomaga utrzymać stabilny poziom cukru we krwi po jedzeniu.
Rozpuszczalny błonnik, obecny w produktach takich jak owies, nasiona lnu, strączki, jabłka czy cytrusy, ma unikalną zdolność do wchłaniania wody i tworzenia żelowej substancji w przewodzie pokarmowym. Ta żelowa struktura otacza węglowodany i inne składniki odżywcze, zmniejszając ich dostępność dla enzymów trawiennych. W praktyce oznacza to, że węglowodany są rozkładane i wchłaniane do krwiobiegu znacznie wolniej (G Riccardi, A A Rivellese; 1991).
Dzięki temu procesowi błonnik rozpuszczalny nie tylko obniża IG, ale również pomaga uniknąć gwałtownych wzrostów poziomu glukozy we krwi po posiłku. Spowolnione trawienie wydłuża również uczucie sytości, co może pomóc w lepszym kontrolowaniu apetytu i zapobieganiu podjadaniu. Dodatkowo, błonnik rozpuszczalny korzystnie wpływa na zdrowie jelit, wspierając rozwój korzystnych bakterii i regulując procesy trawienne.
Tłuszcze i błonnik w posiłku odgrywają istotną rolę w obniżaniu indeksu glikemicznego (IG) i stabilizowaniu poziomu cukru we krwi.
Każdy z tych składników działa w inny sposób, ale ich wspólne działanie pomaga spowolnić trawienie i wchłanianie węglowodanów, co korzystnie wpływa na organizm.
Tłuszcze wpływają na spowolnienie opróżniania żołądka, co oznacza, że jedzenie dłużej pozostaje w żołądku, zanim trafi do jelit, gdzie węglowodany są rozkładane i wchłaniane. Dzięki temu glukoza z posiłku dostaje się do krwiobiegu stopniowo, a nie gwałtownie. Co więcej, tłuszcze są same w sobie trawione znacznie wolniej w jelicie cienkim, co dodatkowo przedłuża proces przyswajania składników odżywczych. To pozwala utrzymać stabilny poziom glukozy we krwi, unikając nagłych skoków i spadków cukru.
Błonnik, zwłaszcza w połączeniu z tłuszczami, wzmacnia ten efekt, tworząc fizyczną barierę, która ogranicza dostęp enzymów trawiennych do węglowodanów. Błonnik rozpuszczalny w wodzie, jak ten obecny w owocach, warzywach, strączkach czy owsie, dodatkowo wchłania wodę i tworzy żelową strukturę w jelitach. Ten żel nie tylko spowalnia trawienie węglowodanów, ale również wydłuża czas, przez który składniki odżywcze są wchłaniane do krwi.
Efekt połączenia tłuszczów i błonnika w posiłku to bardziej stopniowy i kontrolowany wzrost poziomu glukozy po jedzeniu. Taki posiłek pozwala również na dłuższe utrzymanie uczucia sytości, co może pomóc w zarządzaniu wagą i zapobieganiu podjadaniu między posiłkami.
Dieta w ciąży jak zapewnić prawidłowy rozwój dziecka? – Biosfera Centrum Terapii, Poznań
Zalecenia dietetyczne w cukrzycy ciążowej
Regularne spożywanie posiłków
Regularność posiłków jest kluczowym elementem diety w cukrzycy ciążowej. Stałe godziny spożywania śniadań, obiadów, kolacji oraz przekąsek pomagają utrzymać stabilny poziom glukozy we krwi. Powinno się unikać długich przerw między posiłkami, które mogą prowadzić do spadków cukru we krwi, a następnie jego gwałtownych wzrostów po kolejnym posiłku. Zaleca się spożywanie 5–6 posiłków dziennie, czyli trzech głównych i dwóch lub trzech przekąsek, aby zapewnić równomierny rozkład energii i składników odżywczych przez cały dzień.
Unikanie podjadania między posiłkami
Podjadanie między posiłkami, zwłaszcza przekąsek wysokokalorycznych lub słodzonych napojów, powinno być wyeliminowane. Każda dodatkowa porcja cukru może prowadzić do nagłego wzrostu poziomu glukozy we krwi, co obciąża trzustkę i komplikuje kontrolę cukrzycy. Jeśli pojawia się uczucie głodu między posiłkami, należy skonsultować to z dietetykiem, aby dostosować rozkład lub skład posiłków, zamiast sięgać po nieplanowane przekąski.
Warzywa i owoce w diecie
Warzywa i owoce powinny stanowić ważną część codziennej diety, jednak ich proporcja jest kluczowa. Zaleca się, aby warzywa stanowiły około ¾ spożywanych produktów roślinnych, a owoce ¼. Warzywa najlepiej spożywać w surowej formie lub gotowane al dente, aby zachować ich niski indeks glikemiczny. W przypadku owoców należy wybierać te o niskim IG, jak jagody, maliny czy truskawki, unikając owoców przejrzałych, które zawierają więcej cukrów prostych. Łączenie owoców z białkiem (np. jogurtem naturalnym) lub tłuszczami (np. orzechami) pozwala spowolnić wchłanianie cukrów i utrzymać stabilny poziom glukozy.
Produkty zbożowe pełnoziarniste
Produkty zbożowe pełnoziarniste, takie jak brązowy ryż, kasze, pełnoziarnisty chleb i makarony, powinny być głównym źródłem węglowodanów w diecie. Ich wolniejsze trawienie pomaga uniknąć gwałtownych wzrostów poziomu glukozy we krwi. Produkty te dostarczają także błonnika, który dodatkowo wspomaga kontrolę cukru oraz sprzyja uczuciu sytości, co jest korzystne w zapobieganiu podjadaniu między posiłkami.
Ograniczenie słodyczy i cukru
Spożycie słodyczy i produktów zawierających cukier powinno być ograniczone do minimum. Warto wybierać produkty o obniżonej zawartości cukru lub pozbawione go całkowicie, jednak należy również uważać na substancje słodzące, które mogą mieć niekorzystny wpływ na przebieg ciąży. Najlepszym wyborem są naturalne słodziki, takie jak ksylitol czy erytrytol, które mają niski indeks glikemiczny i są bezpieczne dla organizmu.
Wybór napojów
Głównym napojem w diecie powinna być woda – niegazowana i najlepiej filtrowana. Można również pić lekkie napary z ziół, takich jak rumianek czy mięta, które wspierają trawienie, oraz herbaty bez dodatku cukru. Napoje słodzone, w tym soki owocowe i słodkie napoje gazowane, należy całkowicie wyeliminować z diety, ponieważ szybko podnoszą poziom cukru we krwi.
Sposób przygotowania posiłków
Obróbka termiczna i mechaniczna posiłków ma duże znaczenie dla kontroli glikemii. Gotowanie na parze, pieczenie lub gotowanie w wodzie jest lepszym wyborem niż smażenie, które zwiększa kaloryczność posiłków. Produkty powinny być gotowane al dente, aby zachować ich niski indeks glikemiczny. Dodatek tłuszczów, białka i błonnika do posiłków, takich jak orzechy, oliwa z oliwek, nasiona czy produkty mleczne, pomaga spowolnić trawienie węglowodanów, co stabilizuje poziom glukozy we krwi po jedzeniu.
Podsumowanie
Cukrzyca ciążowa jest to stan, który wymaga odpowiedniego leczenia, aby zminimalizować ryzyko powikłań zarówno dla matki, jak i dziecka. Kluczowe znaczenie ma odpowiednia dieta, kontrola poziomu glukozy oraz aktywność fizyczna, które pomagają utrzymać normoglikemię i zapobiegają rozwojowi dalszych problemów zdrowotnych. Nieleczona cukrzyca ciążowa niesie za sobą powikłania zdrowotne takie jak m.in. zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 czy też choroby układu krążenia. Dbanie o zdrowy styl życia w trakcie ciąży oraz po porodzie ma kluczowe znaczenie w prewencji i poprawie jakości życia zarówno matki, jak i jej dziecka.
Bibliografia
Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. (n.d.). Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników postępowania u kobiet z cukrzycą. ptgin.pl. Retrieved from https://ptgin.pl
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. (n.d.). Indeks glikemiczny – niski, średni, wysoki – który lepszy? Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Retrieved from https://ncez.pl
Clinci, A., Diabetes & Endocrinology. (2016). Nutritional management of gestational diabetes. Clinical Diabetes and Endocrinology, 2(1), Article 31. https://doi.org/10.1186/s40842-016-0031-y
Ley, S. H., Hanley, A. J., Retnakaran, R., Sermer, M., Zinman, B., & O’Connor, D. L. (2004). Effect of macronutrient intake during pregnancy on glucose metabolism post-partum. Nutrition Research, 24(5), 355-364. https://doi.org/10.1016/j.nutres.2004.02.011
Koivisto, V. A., & Yki-Järvinen, H. (1992). Hepatic glucose output in patients with non-insulin-dependent diabetes mellitus. New England Journal of Medicine, 327(9), 589-594. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1663443/
Reaven, G. M., & Hollenbeck, C. (1985). Insulin resistance and compensatory hyperinsulinemia in normal and abnormal glucose tolerance. Diabetes, 34(2), 140-145. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3900632/
Forum Medycyny Rodzinnej. (n.d.). Zalecenia postępowania w cukrzycy ciążowej. Forum Medycyny Rodzinnej. Retrieved from https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/47683/37349