Julia Bartkowiak Żelazo jest mikroelementem, który odgrywa kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka. Aż 75% całkowitej ilości tego pierwiastka w ciele znajduje się w aktywnych metabolicznie związkach, takich jak mioglobina, hemoglobina, enzymy oraz transferyna. Żelazo pełni funkcję w transporcie elektronów, wspomaganiu procesów detoksykacji, biosyntezie prostaglandyn oraz obronie immunologicznej organizmu.
Kluczową rolę pełni jednak w transporcie tlenu, co jest jednym z najważniejszych procesów w organizmie. Jest on także niezbędny dla prawidłowego rozwoju neurologicznego niemowląt i dzieci. Żelazo uczestniczy w mielinizacji neuronów, neurogenezie i różnicowaniu komórek mózgowych, co ma istotny wpływ na układy sensoryczne, zdolności uczenia się i pamięć (Żuk E., i.in: 2017).
Rodzaje żelaza
Żelazo w pożywieniu występuje w dwóch formach: hemowej i niehemowej. Żelazo hemowe, które jest przyswajane w około 25%, znajduje się głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego.
Źródła w pożywieniu żelaza hemowego:
- wątróbka drobiowa;
- wątroba wieprzowa;
- mięso czerwone;
- drób;
- jaja.
Żelazo niehemowe, wchłaniane jest w około 5-10%, występuje przede wszystkim w produktach roślinnych.
Źródła w pożywieniu żelaza niehemowego:
- pełne ziarna zbóż;
- szpinak;
- nać pietruszki;
- szczaw;
- soja;
- sezam;
- fasola (Żuk E., i.in: 2017).
WCHŁANIANIE ŻELAZA
Żelazo występuje w żywności w dwóch formach – hemowej (Fe2+) i niehemowe (Fe3+). Pierwsza z nich obecna jest w mięsie i cechuje się większą biodostępnością. Obecne w produktach roślinnych żelazo niehemowe jest słabiej przyswajalne i jest w dużym stopniu zależna od różnych czynników. Aby żelazo niehemowe zostało zaabsorbowane, najpierw musi zostać zredukowane do formy dwuwartościowej. Proces ten zachodzi pod wpływem kwaśnego środowiska w żołądku lub dzięki dwunastniczej reduktazie żelazowej. Wchłanianie żelaza zachodzi głównie w dwunastnicy i wzrasta, jeśli występuje jego niedobór w ustroju (Samek G., i.in: 2022).
Czynniki upośledzające wchłanianie żelaza:
- polifenole – zawarte w herbacie głównie zielonej i białej;
- taniny – zawarte w kawie i herbacie;
- szczawiany – zawarte w szpinaku, szczawiu, herbacie, kawie;
- fityniany – zawarte w nasionach roślin strączkowych, pestkach, orzechach;
- błonnik – w zbyt dużych ilościach.
Czynniki ułatwiające wchłanianie żelaza:
- kwas mlekowy – zawarty w produktach fermentowanych np. kiszona kapusta i zakwas buraczany;
- witamina C – zawarta w papryce, natce pietruszki, truskawce, czarnej porzeczce (Samek G., i.in: 2022).
U osób ze stanem zapalnym lub ze zbyt dużą pulą żelaza w ustroju hormon, zwany hepcydyną blokuje wchłanianie tego pierwiastka poprzez hamowanie ekspresji ferroportyny na powierzchni komórki.
Niedobór żelaza:
Niedokrwistość to problem zdrowotny dotyczący nawet ¼ populacji świata. Osobami będącymi w grupie ryzyka są kobiety w ciąży, małe dzieci, kobiety w wieku rozrodczym oraz osoby starsze. Przyczyny niedokrwistości mogą być różne, najczęstszą jednak jest niepełnowartościowa dieta i zaburzenia wchłaniania, które stanowią aż 90% wszystkich przypadków.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza powstaje w wyniku zbyt małej ilości żelaza w organizmie, przy której doszło do upośledzenia syntezy hemu i do powstania mniejszych erytrocytów, zawierających mniej hemoglobiny (Ostrowska L., i.in: 2023).
Przyczyny niedoboru żelaza:
- utrata krwi, np. podczas obfitych miesiączek, krwawieniach menopauzalnych, krwawienia z przewodu pokarmowego itp;
- zwiększone zapotrzebowanie na żelazo – podczas ciąży, laktacji, u wcześniaków i podczas okresu dojrzewania;
- upośledzone wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym – np. stan po bariatrycznym leczeniu otyłości, celiakia, zakażenie Helicobacter pylori;
- niedobór w diecie – dieta o niskiej zawartości żelaza hemowego np. wegetariańska i wegańska;
Objawy niedoboru żelaza:
- pęknięcia w kącikach ust;
- suchość skóry;
- łamliwość włosów i paznokci;
- spaczony, wybiórczy apetyt, np. na kredę (Ostrowska L., i.in: 2023).
Nadmiar żelaza
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z konsekwencji nadmiaru żelaza w organizmie. Zbyt wysoki poziom tego pierwiastka może powodować problemy z sercem, stawami, trzustką i wątrobą, a nawet prowadzić do cukrzycy lub marskości wątroby. Dodatkowo, nadmiar żelaza przyczynia się do zaburzeń hormonalnych i zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów.
Objawy nadmiaru żelaza:
- spadek masy ciała;
- osłabienie;
- ból stawów;
- obniżone libido;
- ziemisty kolor skóry.
Zapotrzebowanie i suplementacja
Zgodnie z najnowszymi wytycznymi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, zapotrzebowanie na żelazo dla dorosłych mężczyzn na diecie tradycyjnej wynosi 10 mg dziennie. U kobiet zalecenia te są bardziej zróżnicowane. Miesiączkujące kobiety powinny spożywać 18 mg żelaza dziennie, natomiast kobiety w ciąży potrzebują aż 27 mg, aby zapewnić odpowiednią ilość tego pierwiastka dla rozwijającego się płodu. Po okresie menopauzy zapotrzebowanie na żelazo u kobiet maleje i wynosi tyle samo co u mężczyzn.
Ze względu na niższą biodostępność żelaza niehemowego, weganom zaleca się zwiększenie jego spożycia o 80% w porównaniu do osób na diecie mieszanej. W związku z tym, dorosły weganin powinien dostarczać 18 mg żelaza dziennie, podczas gdy dorosła weganka około 33 mg, a w przypadku ciąży nawet 49 mg (Samek G., i.in: 2022).
W większości przypadków anemii spowodowanej niedoborem żelaza, doustne preparaty żelaza są skuteczną metodą leczenia. Uzupełnianie niedoboru można zacząć przed pełnym wyeliminowaniem jego przyczyny, chociaż może to dawać ograniczone rezultaty. Istotne jest, aby nie rozpoczynać leczenia bez wcześniejszych badań krwi i analizy gospodarki żelazowej (Karakulska-Prystupiuk E.: 2019).
O anemii możesz przeczytać więcej w tym artykule: https://www.biosferacentrumterapii.pl/anemia-na-co-zwrocic-uwage-przy-leczeniu/
Badania, które należy wykonać w celu diagnostyki:
- morfologia krwi obwodowej;
- parametry gospodarki żelazowej
- stężenie żelaza w surowicy;
- stężenie ferrytyny w surowicy;
- TIBC – całkowita zdolność wiązania żelaza;
- UIBC – utajona zdolność wiązania żelaza;
- wysycenie transferyny (Ostrowska L., i.in: 2023).
Zalecana suplementacja żelaza:
- niemowlęta i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 8-10 mg/dz.;
- dzieci i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 5 mg/dz.;
- kobiety (szczególnie obficie miesiączkujące, z mięśniakami macicy itp. i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 18-20 mg/dz.;
- kobiety w ciąży – szczególnie w II i III trymestrze – i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 27-30 mg/dz.;
- kobiety w okresie laktacji – i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 20 mg/dz.;
- kobiety w okresie pomenopauzalnym – i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 8-10 mg/dz.
Najczęstsze błędy w suplementacji żelaza:
- nieodpowiednie dawki – dawka musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta, zbyt wysoka dawka może prowadzić do toksyczności żelaza;
- niewłaściwy czas przyjmowania – przyjmowanie żelaza razem z posiłkiem, szczególnie zawierającym duże ilości wapnia powoduje zmniejszenie wchłaniania żelaza;
- pomijanie niedoborów innych sk.mineralnych – niedobory m.in. witaminy C, kwasu foliowego, witaminy B12 mogą mieć ogromny wpływ na wchłanianie żelaza;
- brak cierpliwości – leczenie niedoboru żelaza może zająć nawet kilka miesięcy;
Podsumowanie
Żelazo jest kluczowym mikroelementem niezbędnym do transportu tlenu, wsparcia procesów detoksykacji oraz funkcjonowania układu odpornościowego. Występuje w dwóch formach: lepiej przyswajalnym żelazie hemowym (obecnym w mięsie) i mniej przyswajalnym żelazie niehemowym (obecnym w roślinach). Czynniki takie jak witamina C mogą zwiększyć wchłanianie żelaza, podczas gdy polifenole i taniny mogą je zmniejszać. Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest powszechna, szczególnie wśród kobiet w ciąży, małych dzieci i osób starszych. Leczenie często wymaga suplementacji żelazem, ale należy unikać typowych błędów, takich jak niewłaściwe dawkowanie i brak uwzględnienia innych niedoborów.
Bibliografia
- Borkowska A., Antosiewicz J. (2020): Żelazo – przyjaciel, który bywa toksyczny, [w]: Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, tom 69, nr 4, s. 757-764;
- Karakulska-Prystupiuk, E. (2019): Iron-deficiency anaemia – treatment in the primary care physician’s clinic, [w]: Lekarz POZ, tom 5,nr 1,s. 49-58;
- Ostrowska L., Orywal K., i.in. (2023): ,,Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce”, Wydawnictwo lekarskie PZWL;
- Samek G., Gogga P. (2022): Prevention of iron deficiency in persons on vegan diet, [w]: Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, tom 28, nr 1, s. 33–39;
- Żuk E., Skrypnik K., i.in. (2017): An analysis of the selected group of products fortified with iron;
