Amelia Diak W ostatnich latach szczupła sylwetka stała się niezwykle pożądana. Media nieustannie sugerują, że szczupłość jest kluczem do sukcesu i szczęścia. Osiągnięcie tego ideału bywa jednak często niemożliwe, a dążenie do niego może prowadzić do poważnych konsekwencji. W ostatnich latach znacznie wzrosła liczba przypadków zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja, zwłaszcza w krajach zachodnich. Niedożywienie jest znacznie mniej nagłaśniane niż otyłość. Może to być spowodowane promowaniem szczupłej sylwetki jako jedynej poprawnej lub kojarzeniem niedożywienia z ubóstwem. W rezultacie liczba osób cierpiących na niedożywienie jest często zaniżana, a prowadzenie badań na ten temat staje się trudne. Różne źródła sugerują, że w Europie osoby niedożywione stanowią od 5% do 15% populacji[1]. Definicja zaburzeń odżywiania oznacza
zachowania, które koncertują się na kontrolowaniu wagi ciała i obsesyjnym myśleniu o spożywanym jedzeniu. Anorexia nervosa (AN) według ICD-11 (międzynarodowej klasyfikacji chorób) to zaburzenie odżywiania się charakteryzujące się zbyt niskim wskaźnikiem masy ciała (BMI). Objawia sie również obawą przed wzrostem masy ciała, brakiem motywacji do zmian lub ambiwalencją na tym polu oraz dążeniem do samokontroli.
Anoreksja: Skutki, przyczyny i rozpowszechnienie choroby psychosomatycznej wśród młodych kobiet i mężczyzn
Pacjenci AN skupiają się na wzorcach zachowań zapobiegających powrotowi do prawidłowej masy ciała (ilościowe i jakościowe restrykcje żywieniowe, regularna i nadmierna aktywność fizyczna, używanie środków przeczyszczających). Tak jak przy każdym zaburzeniu odżywiania, przyczyny nie są dokładnie poznane i zwykle nie są łatwe do określenia. Anoreksja jest klasyfikowana jako choroba psychosomatyczna, ponieważ zazwyczaj wywołują ją czynniki emocjonalne, które prowadzą do patologicznego braku apetytu, co w konsekwencji powoduje poważne wyniszczenie organizmu.
Obecnie ocenia się, że jadłowstręt psychiczny dotyka 0,3–1% dziewcząt i kobiet w wieku 15–24 lat. Liczba nowych przypadków AN wśród dziewcząt w wieku 15–19 lat wynosi 5–10 na 100 000 osób/rocznie. W przypadku chłopców i mężczyzn trudno jest dokładnie określić częstość występowania tego zaburzenia. Mężczyźni rzadziej niż kobiety przyznają się do problemów związanych z zaburzeniami łaknienia, a problem anoreksji u mężczyzn często pozostaje niezauważony przez otoczenie. Po 25. roku życia częstość występowania anoreksji maleje. Należy jednak zaznaczyć, że występowanie tej choroby opisywano u osób w każdym wieku.
Genetyczne Podłoże Anoreksji: Jak Dziedziczne Predyspozycje Wpływają na Rozwój Zaburzeń Odżywiania
Genetyka odgrywa istotną rolę w rozwoju anoreksji, choć nie jest jedynym czynnikiem determinującym wystąpienie tego zaburzenia[2]. Badania nad genetycznymi uwarunkowaniami anoreksji wskazują, że istnieje dziedziczna predyspozycja do tego zaburzenia odżywiania. Osoby, które mają bliskich krewnych (rodziców, rodzeństwo) cierpiących na anoreksję, są bardziej narażone na jej rozwój. Przeprowadzone badania genetyczne sugerują, że specyficzne geny mogą zwiększać ryzyko anoreksji. Przykładem jest gen związany z regulacją neuroprzekaźników, takich jak serotonina, która ma wpływ na nastrój, apetyt i zachowania żywieniowe. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu tych neuroprzekaźników mogą predysponować do rozwoju zaburzeń odżywiania, w tym anoreksji. Ostatnie badania genomowe, zidentyfikowały pewne regiony genomu, które mogą być powiązane z anoreksją. Wyniki te sugerują, że anoreksja może mieć wspólne podłoże genetyczne z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja, zaburzenia lękowe oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.
***
Badania sugerują, że zarówno anoreksja, jak i OCD mogą mieć wspólne podłoże genetyczne. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu układów neuroprzekaźników, zwłaszcza serotoniny, są związane z oboma zaburzeniami. To może tłumaczyć, dlaczego osoby cierpiące na jedno z tych zaburzeń są bardziej narażone na wystąpienie drugiego. Obsesje oraz kompulsywne zachowania mogą przyjmować formę nadmiernej koncentracji na masie ciała, jedzeniu, kaloriach oraz dążeniu do perfekcyjnej sylwetki. Kompulsje objawiają się w postaci restrykcyjnych diet, nadmiernego ćwiczenia, czy też rygorystycznych rytuałów związanych z jedzeniem. Taka osoba wykazuje też skłonność do perfekcjonizmu, co może się manifestować dążeniem do idealnej, często nierealistycznej szczupłej sylwetki. W obu zaburzeniach kluczowym aspektem jest potrzeba kontroli. Osoby z anoreksją często starają się kontrolować swoje ciało i jedzenie jako sposób radzenia sobie z lękiem i stresem. W OCD, kontrola nad myślami i otoczeniem jest kluczowa do złagodzenia lęku.
***
Czynniki rodzinne odgrywają istotną rolę w rozwoju anoreksji[3]. Wpływ rodziny może przejawiać się w różnych aspektach, takich jak wzorce zachowań, dynamika relacji oraz przekazywane wartości i przekonania. W rodzinach, gdzie duży nacisk kładzie się na wygląd zewnętrzny, wagę oraz szczupłość, dzieci mogą rozwijać niezdrowe relacje z jedzeniem i swoim ciałem. Komentarze na temat wagi, porównywanie do innych osób oraz przekazywanie wartości związanych z kultem szczupłości mogą sprzyjać rozwojowi anoreksji. Dzieci mogą także naśladować restrykcyjne diety lub niezdrowe nawyki żywieniowe swoich rodziców, co prowadzi do zaburzeń odżywiania.
Dynamika relacji rodzinnych również odgrywa kluczową rolę. Wysokie wymagania, promowanie perfekcjonizmu oraz oczekiwanie od dzieci osiągnięć na wielu polach mogą nieświadomie przyczyniać się do rozwoju anoreksji. Dzieci mogą postrzegać kontrolę nad jedzeniem jako jedyny obszar, nad którym mają pełną kontrolę, co może prowadzić do rozwoju tego zaburzenia. W rodzinach, gdzie brakuje otwartej komunikacji, wsparcia emocjonalnego lub gdzie panuje atmosfera stresu i napięcia, dzieci mogą rozwijać anoreksję jako mechanizm radzenia sobie z trudnymi emocjami. Trauma i konflikty rodzinne także mogą uruchamiać ten mechanizm.
Traumatyczne wydarzenia, takie jak rozwód rodziców, przemoc czy nadużycia seksualne, mogą prowadzić do rozwoju anoreksji jako formy radzenia sobie z bólem emocjonalnym. Status socjo-ekonomiczny, o dziwo, im lepszy tym większe ryzyko szansy wystąpienia anoreksji. Osoby z wyższych klas społecznych mogą być bardziej narażone na rozwój anoreksji. Wynika to z presji sukcesu, perfekcjonizmu oraz oczekiwań dotyczących wyglądu. Często mają one także większy dostęp do zasobów takich jak czas, pieniądze i wsparcie społeczne, które pozwalają na realizację restrykcyjnych diet i intensywnych programów ćwiczeń, co może sprzyjać rozwojowi anoreksji. Są w stanie ją ukrywać pod przykrywką „detoksów” i nowych diet które odkryli. Osoby o wyższym statucie też częściej wykonują prace, które faworyzują szczupłą sylwetkę – modeling, aktorstwo, sport.
***
Czynniki, które wywołują objawy choroby, dzielimy na psychologiczne i somatyczne. Niezależnie od ich rodzaju sprawiają, że osoba dotknięta chorobą nie ma motywacji do leczenia i postrzega stan zdrowia jako coś naturalnego. Celem procesu odchudzania jest zwiększenie poczucia własnej wartości, niezależności i bezpieczeństwa. Spadek masy ciała jest postrzegany jako sukces, podczas gdy wzrost masy ciała traktowany jest jako porażka.
Podtypami anoreksji są alkoreksja oraz pregoreksja:
- Alkoreksja – inaczej anoreksja alkoholowa, gdzie osoby na nią cierpiące celowo i restrykcyjnie skracają podaż składników odżywczych. Robią to po to, by w to miejsce mieć możliwość wypicia większej ilości alkoholu, bez obawy, że przybiorą na wadze.
- Pregoreksja [4] – anoreksja ciążowa, charakteryzuje się obsesją na punkcie utraty wagi i kontrolowania masy ciała, mimo że jest to okres, gdy organizm potrzebuje dodatkowych składników odżywczych dla zdrowia dziecka i matki lub obsesyjną potrzebą powrotu to wagi sprzed ciąży po urodzeniu dziecka.
- Bigoreksja – tzw. kompleks Adonisa, który występuje zwykle u mężczyzn. Charakterystycznym zachowaniem w tym schorzeniu jest dążenie do uzyskania idealnej sylwetki poprzez intensywne ćwiczenia, restrykcyjne diety oraz stosowanie środków mających na celu zwiększenie masy mięśniowej, przy jednoczesnym uczuciu niezadowolenia z osiągniętych wyników.
Diagnostyka anoreksji
Początek choroby jest trudny do zdiagnozowania, gdyż pierwsze objawy są niecharakterystyczne i zwykle nie budzą niepokoju. Młodzież w okresie dojrzewania zaczyna dążyć do perfekcyjnego wyglądu własnego ciała, chce zbliżyć się do wzorców promowanych przez media. Często jest to zauważane za późno, dopiero wtedy gdy pojawiają się konsekwencje zaburzenia. Choroba może przebiegać w formie jednego rzutu lub przewlekle, z okresami remisji i nawrotów. Skutki anoreksji[4] są wieloaspektowe i wpływają na różne obszary funkcjonowania organizmu.
Wynikają zwykle z niedożywienia organizmu lub z jego wyniszczenia spowodowanego np. ćwiczeniami lub lekami. Podstawowymi skutkami są niedobory witamin i minerałów. Brak potasu, sodu czy wapnia, może prowadzić do poważnych zaburzeń rytmu serca, a także do ryzyka arytmii i niewydolności serca. Niedostateczna ilość kalorii i składników odżywczych np. wapń i witamina D, może prowadzić do osteoporozy i zwiększać ryzyko złamań kości. Pojawiają się zaburzenia hormonalne, które mogą prowadzić do nieregularnych cykli menstruacyjnych, a nawet ich całkowitego zaniku u kobiet. U mężczyzn może wystąpić obniżenie poziomu testosteronu i zmniejszenie libido. Skóra staje się sucha, blada i szorstka, mogą pojawić się oznaki niedoboru składników odżywczych, takie jak wypadanie włosów i łamliwość paznokci. Osoby z anoreksją mogą doświadczać zaparć, bólu brzucha i innych problemów trawiennych, wynikających z niedostatecznego spożycia pokarmów i płynów.
***
Anoreksja wywiera głęboki wpływ na zdrowie psychiczne osoby chorej, prowadząc do szeregu negatywnych skutków. Jednym z najczęściej występujących skutków psychicznych jest depresja, która często towarzyszy anoreksji i może się nasilać wraz z postępem choroby. Osoby chore często doświadczają chronicznego smutku, braku energii, a także poczucia beznadziejności i niskiej wartości własnej. Lęki są kolejnym powszechnym objawem, zwłaszcza lęki związane z jedzeniem, przyrostem wagi oraz społecznymi sytuacjami, które mogą wiązać się z jedzeniem.
Anoreksja prowadzi do zaburzeń obrazu ciała, zwanych dysmorfią, gdzie osoba widzi siebie jako otyłą, mimo że jest skrajnie wychudzona. To zniekształcone postrzeganie ciała wywołuje obsesyjne myśli o jedzeniu, wadze i sylwetce, które mogą zdominować codzienne życie, utrudniając koncentrację na innych jego aspektach. Zaburzenia poznawcze to kolejny psychiczny skutek anoreksji. Choroba może prowadzić do problemów z koncentracją, pamięcią oraz zdolnością do podejmowania decyzji. Wiele osób z anoreksją doświadcza również izolacji społecznej, wynikającej z unikania kontaktów społecznych, szczególnie tych, które mogą wiązać się z jedzeniem.
Ta izolacja może nasilać poczucie samotności i alienacji, dodatkowo pogłębiając stany depresyjne. W skrajnych przypadkach anoreksja może prowadzić do myśli samobójczych i prób samobójczych, co sprawia, że jest to zaburzenie o potencjalnie śmiertelnych konsekwencjach. Umieralność w grupie osób z anoreksją wynosi 10%. Połowa pacjentów umiera z powodu powikłań w wyniku głodzenia się, a około jedna trzecia popełnia samobójstwa.
Leczenie anoreksji
Leczenie anoreksji jest procesem długim i trudnym dla specjalistów. Z powodu braku jednoznacznych czynników ryzyka wywołujących chorobę, najczęściej niemożliwe jest podjęcie leczenia przyczynowego. Wymaga wieloaspektowego podejścia, obejmującego zarówno interwencje medyczne, jak i psychologiczne.
***
Kluczowym aspektem terapii jest osiągnięcie zdrowej masy ciała oraz odpowiedniego odżywienia organizmu, co często wymaga współpracy z dietetykiem[5]. Prawidłowo przeprowadzony wywiad żywieniowy stanowi podstawę oceny sposobu odżywiania pacjenta z anoreksją. Jest to istotne, ponieważ zebranie szczegółowych informacji o nawykach żywieniowych osoby cierpiącej na jadłowstręt psychiczny pozwala lepiej zrozumieć specyfikę choroby. Umożliwia to podjęcie właściwych działań diagnostycznych i terapeutycznych. W praktyce klinicznej często stosuje się metody zastraszania pacjenta konsekwencjami zdrowotnymi, a nawet możliwością śmierci. Jednak badania naukowe jednoznacznie wskazują, że takie podejście nie motywuje pacjenta do leczenia, a wręcz przeciwnie. Kluczowe jest empatyczne podejście, uwzględniające to, że dla pacjenta fobia związana z jedzeniem oraz postrzeganie własnego ciała są jak najbardziej realne. Należy pracować
wspólnie z pacjentem, a nie przeciwko niemu.
***
Terapia psychologiczna, zazwyczaj w formie terapii poznawczo-behawioralnej, ma na celu zmianę zaburzonych wzorców myślenia i postrzegania siebie. Dodatkowo pomaga w nauce zdrowych nawyków żywieniowych. Terapia ta pomaga pacjentom zrozumieć związek między ich myślami, emocjami a zachowaniami związanymi z jedzeniem i ciałem. W przypadkach, gdy anoreksja współistnieje z depresją, lękiem lub innymi zaburzeniami psychicznymi, mogą być również stosowane leki antydepresyjne lub przeciwlękowe. Wsparcie rodziny jest również niezwykle istotne w procesie leczenia. Terapia rodzinna może pomóc w edukacji najbliższych pacjenta. Umożliwia to im lepsze zrozumienie choroby oraz wspieranie chorego w jego drodze do zdrowia.
***
Obecnie dominuje pogląd, że leczenie anoreksji powinno rozpoczynać się w trybie ambulatoryjnym, zwłaszcza w przypadkach umiarkowanej utraty masy ciała. Hospitalizacja jest zalecana, gdy BMI jest bardzo niskie (utrata ponad 30% należnej masy ciała), leczenie ambulatoryjne nie przynosi efektów, lub występują zaburzenia elektrolitowe. Jest także konieczna w przypadku problemów z układem sercowo-naczyniowym oraz poważnych problemów psychicznych, takich jak tendencje samobójcze. Jest to ostateczna opcja, ale dla niektórych osób może mieć ogromne benefity.
Stała opieka i spokojne środowisko mogą dobrze wpływać na psychikę pacjenta. Pobyt w szpitalu umożliwia również odizolowanie od środowiska, w którym rozwinęła się choroba. Rozpoznanie i leczenie anoreksji jest długotrwałe oraz wymaga cierpliwości oraz zaangażowania zarówno ze strony pacjenta, jak i zespołu terapeutycznego. Sukces terapii zależy od wielu czynników, takich jak wczesne rozpoznanie, szybkie rozpoczęcie leczenia oraz wsparcie rodziny i bliskich. Mimo trudności wiele osób z anoreksją, dzięki odpowiedniej terapii i wsparciu, jest w stanie powrócić do zdrowego, pełnego życia.
Bibliografia
[1] https://jms.ump.edu.pl/uploads/2011/3/184_3_80_2011.pdf
[2] Olech, Agnieszka. „Anoreksja–rehabilitacja żywieniowa.”
[3] https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-5dd3ed1b-c9e4-4d1c-a643-4e52367a3fc6
[4] https://www.proquest.com/openview/1b5255c8daee32ef8dd7635344488c22/1?pqorigsite=gscholar&cbl=5540465
[5] Jaworski M, Klimkowska K, Różańska K, Fabisiak A. Rehabilitacja żywieniowa w jadłowstręcie psychicznym: rola i zakres pracy dietetyka w zespole terapeutycznym. Med Og Nauk Zdr. 2017; 23(2): 122–128. doi: 10.26444/monz/75337
