Amelia Diak Autyzm to zaburzenie neurorozwojowe, charakteryzujące się problemami z kontaktami międzyludzkimi, regulacją emocji, silnym przywiązaniem do rutyny oraz wieloma innymi. Przyczyny ASD nie są jednoznacznie stwierdzone, ale największy wpływ zdają się mieć geny oraz czynniki prenatalne.
***
ADHD to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, objawiający się znacznymi problemami z funkcjami wykonawczymi (np. kontrolą uwagi i kontrolą hamującą), powodujący także hiperaktywność, nadpobudliwość ruchową lub impulsywność. Obie te neuroróżnorodności ciągną za sobą problemy z trawieniem i odżywianiem. Pierwszym problemem z którym borykają się takie osoby to nadwaga[1]. Problem nadwagi i otyłości dotyczy zarówno dzieci z ASD, jak i zdrowych. W jednym z badań stwierdzono, że częstość występowania nadwagi u dzieci z ASD wynosiła 19%, a u dzieci rozwijających się prawidłowo – 16%. Otyłość występowała z kolei u 30,4% dzieci z ASD i 23,6% dzieci zdrowych. Wraz z wiekiem zwiększa się
odsetek z zaburzeniami odżywiania – albo w stronę nadwagi, albo niedowagi. Jest to spowodowane ich nietypowymi wzorcami żywieniowymi oraz ograniczoną możliwością podejmowania fizycznej aktywności.
Problemy żołądkowo-jelitowe u dzieci z autyzmem: diagnoza i objawy
Analiza medyczna wielu dzieci z autyzmem ujawnia liczne problemy żołądkowo-jelitowe. Mogą one obejmować naprzemienne biegunki i zaparcia, bóle brzucha, wzdęcia, gazy oraz nieprzyjemny zapach stolca. Część dzieci budzi się w nocy, często płacząc i krzycząc z powodu refluksu żołądkowo-przełykowego. Dodatkowo, często cierpią na różne alergie, które podrażniają układ pokarmowy. Liczne badania wykazały, że dzieci z autyzmem mają zaburzenia wchłaniania i trawienia, przerost patogenów jelitowych (grzybów, bakterii i wirusów) oraz nienormalną przepuszczalność jelit [2].
Trudności żywieniowe i ich konsekwencje u osób z autyzmem
Większość osób z autyzmem ma trudności z przyjmowaniem pokarmów. Jednym z powodów są zaburzenia sensoryczne związane z odczuciami w jamie ustnej i nadwrażliwością na dźwięki i zapachy. Często osoby te nie gryzą pokarmu, połykając go w dużych kawałkach. W wyniku tego składniki odżywcze zawarte w jedzeniu nie są odpowiednio trawione ani wchłaniane. Infekcje, antybiotyki, niewłaściwa dieta, alergeny, barwniki, konserwanty, pestycydy w przetworzonym jedzeniu, które jest ubogie w błonnik skutkują nieprawidłową mikroflorą jelitową, a to jeden z głównych czynników, które mogą znacząco uszkadzać błonę śluzową przewodu pokarmowego. Pogorszenie stanu wyściółki jelit, w tym atrofia kosmków jelitowych, może obniżać zarówno aktywność enzymów trawiennych, jak i zdolność wchłaniania składników odżywczych. Niestrawione elementy w jelitach zwiększają proces gnicia np. białek. To z kolei skutkuje osłabieniem integralności bariery jelitowej, wzdęciami, zwiększoną odpowiedzią immunologiczną i zmianami w populacji drobnoustrojów.
Znaczenie zdrowia jelit i mikrobiomu w łagodzeniu objawów autyzmu: rola probiotyków i eliminacja kazeiny
Układ pokarmowy, w szczególności jelita są bardzo ważnym miejscem w organizmie, przez ich wpływ na odżywianie, odporność, samopoczucie i ogólny dobrostan organizmu. Występuje oś mikrobiom-jelita-mózg, czyli enteryczny układ, zwany mózgiem jelitowym – mikrobiota znajdująca się w układzie pokarmowym wpływają na zachowanie i na funkcjonowanie organizmu. Usunięcie problemów żołądkowych pomaga złagodzić objawy autyzmu, dlatego należy zrobić dokładną analizę problemu i do terapii wprowadzić przyjmowanie probiotyków lub suplementacji. Kazeina to białko obecne w mleku krowim, kozim lub owczym, występujące we wszystkich produktach mlecznych.
Wpływ glutenu na dzieci z ASD: niedobór enzymu i jego konsekwencje neurologiczne
Gluten natomiast jest białkiem roślinnym występującym w zbożach takich jak pszenica, jęczmień, owies i żyto. Powinny być one trawione w przewodzie pokarmowym. Niestety, u dzieci z ASD często mechanizm ten zawodzi[3]. W ich przypadku stwierdza się niedobór enzymu dipeptylopeptydazy IV, który odpowiada za rozkładanie kazeiny i glutenu. W rezultacie powstają związki o działaniu podobnym do opioidów. Te substancje kumulują się w organizmie, znajdując się w płynie mózgowo-rdzeniowym, mleku karmiących matek oraz w krwi i moczu osób z autyzmem. Podobne zjawisko występuje u osób z depresją i schizofrenią. Potrafią one przechodzić przez barierę krew-mózg, nasilając zachowania neurotyczne i destrukcyjnie wpływając na funkcjonowanie mózgu, zwłaszcza na jego rozwój i pracę.
Dużą rolę w powstawaniu problemów autystycznych przypisuje się zaburzeniom na poziomie metabolizmu komórkowego, przejawiającym się obniżoną zdolnością komórek, szczególnie nerwowych, do produkcji energii. W przemianach tych obserwuje się zaburzenia powodowane między innymi przez stres oksydacyjny oraz stres azotowy [4]
Stres oksydacyjny i jego wpływ na mózg: wyzwania dla osób z ASD
Stres oksydacyjny to stan, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi między produkcją wolnych rodników (reaktywnych form tlenu) a zdolnością organizmu do neutralizacji ich szkodliwego działania za pomocą antyoksydantów. Wolne rodniki są naturalnie produkowane w organizmie jako produkty uboczne metabolizmu tlenowego i pełnią ważne funkcje biologiczne.
Mózg jest podatny na stres oksydacyjny z powodu wysokiego zapotrzebowania na energię, dużą ilość lipidów, żelaza. Jednakże, ich nadmierna produkcja lub niewystarczająca neutralizacja może prowadzić do uszkodzenia komórek, białek, lipidów i DNA, co przyczynia się do rozwoju wielu chorób. Organizm posiada funkcje obronne przeciwko wolnym rodnikom w postaci naturalnych antyoksydantów – przykładem jest glutation. Jest jednym z najważniejszych antyoksydantów
wewnątrzkomórkowych i odgrywa kluczową rolę w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym. Jednak u osób z ASD pojawiają się trzy kluczowe problemy:
- Mitochondria, będące głównym źródłem produkcji reaktywnych form tlenu, często wykazują dysfunkcje u osób z ASD. Zaburzenia mitochondrialne mogą prowadzić do nadmiernej produkcji wolnych rodników i zmniejszonej zdolności do ich neutralizacji
- Badania sugerują, że osoby autystyczne mogą mieć niższe poziomy naturalnych antyoksydantów, takich jak właśnie glutation, który ma funkcję ochronną przed wolnymi rodnikami
- Stres oksydacyjny w może być wynikiem zwiększonej produkcji wolnych rodników w wyniku chronicznego stanu zapalnego, który często jest obserwowany u osób z autyzmem np. w jelitach, w jamie ustnej, na skórze
Stres azotowy: jego mechanizmy i wpływ na osoby ze spektrum autyzmu
Stres azotowy, podobnie jak stres oksydacyjny, odnosi się do stanu, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi między produkcją reaktywnych form azotu (RNS) a zdolnością organizmu do ich neutralizacji. Ze względu na swoje niewielkie rozmiary i wysoką lipofilność (rozpuszczalność w tłuszczach), szybko przenika przez bariery. Charakteryzuje się krótkim czasem działania, ale wykazuje wysoką aktywność biologiczną. Reaguje szybko z tlenem, przekształcając się w azotany. Te procesy prowadzą do blokady cyklu kwasu cytrynowego, który jest głównym źródłem wysokoenergetycznych cząsteczek dla organizmu. Powoduje podobne skutki jak reaktywne formy tlenu. W licznych badaniach zaobserwowano, że poziom azotynów i azotanów w czerwonej krwince i osoczu u osób ze spektrum autyzmu był podwyższony.
Wpływ wysokiego stężenia NO na mózg i jelita: zagrożenia i potencjalne terapie dla osób z autyzmem
Wysokie stężenie NO w mózgu zwiększa apoptozę (obumieranie komórek), uszkadza barierę krew–mózg, zwiększa neurodegenerację. Powoduje podobne skutki jak reaktywne formy tlenu. Młode jelito, szczególnie krętnica, jest szczególnie wrażliwe na uszkodzenia spowodowane przez tlenek azotu (NO). Badania pokazują, że przy przewlekłej biegunce poziom azotynów i azotanów w moczu jest powiązany z występowaniem nieszczelności jelitowej. Można z tego wywnioskować, że nadmiar NO prowadzi do rozluźnienia zwieraczy, a dwie trzecie dzieci z autyzmem, które mają objawy gastroenterologiczne, cierpi na refluks. Ponadto, zauważono, że nadmiar NO ogranicza skurcze woreczka żółciowego. Zarówno na stres oksydacyjny, jak i stres azotowy w pewnym stopniu zaradza terapia suplementowa, którą opiszę w następnej części.
Wpływ suplementacji i modyfikacji diety na zdrowie osób z autyzmem: korzyści i wyzwania diety eliminacyjnej
Poprawna suplementacja i modyfikacja diety może mieć pozytywne skutki na organizmie osoby autystycznej, poprawiając stan zdrowia i łagodząc przebieg wielu dysfunkcji organizmu. Leczenie dietetyczne polega na zastosowaniu diety eliminacyjnej, czyli usunięciu jakiegoś czynnika na okres przynajmniej 8 tygodni (czasem dłużej). Tyle zwykle zajmuje organizmowi całkowite usunięcie pozostałości czynnika z organizmu i pokazania rezultatów. Wprowadzenie odpowiedniej diety u osoby z autyzmem nie jest zadaniem prostym, w przypadku dzieci sprawa komplikuje się jeszcze
bardziej, przez co dostrzeżenie efektów może zająć jeszcze dłużej.
***
Dieta bezglutenowa i bezkazeinowa (GFCF)[5] była jedną z pierwszych stosowanych u dzieci z autyzmem. Po jej wprowadzeniu zaobserwowano znaczne zmniejszenie nacieków eozynofilowych (czyli alergicznych) w śluzówce jelita u dzieci. Opisywano również znaczną poprawę objawów zarówno behawioralnych, jak i fizycznych po wyeliminowaniu tych elementów. Jednakże niektóre analizy sugerują ostrożność przy wprowadzaniu takiej diety, gdyż może ona prowadzić do
niedoborów i zalecana jest skrupulatna suplementacja. Diety ketogeniczne (KD), które są bogate w tłuszcze, są często wybierane do zarządzania ASD. Dieta ta wywołuje ketozę, czyli stan organizmu, w którym organizm pobiera energię z ciał ketonowych powstających z tłuszczów. Jednakże, przed zastosowaniem KD w leczeniu należy wziąć pod uwagę kilka kwestii, takich jak problemy związane z przewodem pokarmowym, wybiórczość pokarmowa, niska tolerancja na niektóre pokarmowy oraz niedobory składników odżywczych z powodu niskiego spożycia innych składników odżywczych. Jak przy każdej diecie
eliminacyjnej, należy szczegółowo zaplanować suplementację U niektórych dzieci, pomimo stosowania diety bezglutenowej oraz bezmlecznej nadal występują objawy neurologiczne, skórne lub immunologiczne. W takich przypadkach warto rozszerzyć diagnostykę o panel alergiczny IgE lub testy na nadwrażliwość pokarmową. Może się okazać, że istnieje bardziej agresywny czynnik, którego eliminacja, oprócz standardowego wykluczenia mleka i glutenu, może być kluczowa dla skuteczności diety. Niezależnie czy została podjęta dieta eliminacyjna lub inne terapie dietą, zaleca się osobom z ASD
dodatkową suplementację.
Suplementacja
Kwasy Omega-3 – powszechnie stosowane jako suplement diety i uważane za silny komplementarny i alternatywny środek terapeutyczny dla osób autystycznych lub/i z ADHD. Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 (PUFA), są niezbędne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania mózgu oraz wzroku, a także regulacji zachowania i nastroju. U dzieci z ASD zaobserwowano wadliwy metabolizm PUFA, co było związane ze zwiększeniem poziomu cytokin zapalnych, stresem oksydacyjnym i nieprawidłowym funkcjonowaniem neuroprzekaźników [6].
- Probiotyki i błonnik – ze względu na to, że dieta osób autystycznych często jest uboga w te składniki, warto je dodawać do codziennej diety aby uzupełnić potencjalne braki w mikrobiomie flory jelitowej i ułatwić przesuwanie się pokarmu przez układ
- Magnez – odnotowano podczas badań, że autystyczne dzieci mają niski poziom magnezu w czerwonych krwinkach. Jest on niezbędny do prawidłowego funkcjonowania neuroprzekaźników, takich jak GABA (kwas gamma-aminomasłowy) i glutaminian. Pomaga w regulacji pobudliwości neuronów i ma wpływ na zachowanie oraz nastrój. Ma również
właściwości antyoksydacyjne (co działa na stres oksydacyjny), wspiera zdrowie jelit i reguluje sen - Witaminy z grupy B – witaminy z tej grupy odgrywają kluczową rolę w wielu procesach metabolicznych i neurologicznych, które mogą być zaburzone u osób z ASD:
◦ Witamina B2 jest zaangażowana w produkcję energii i ochronę antyoksydacyjną
◦ Witamina B6 jest niezbędna do syntezy neurotransmiterów, takich jak serotonina i dopamina, które regulują nastrój i zachowanie
◦ Kwas foliowy (B9) jest niezbędny do syntezy DNA i RNA oraz do podziału komórek. Badania wskazują, że niedobory kwasu foliowego mogą być związane z rozwojem neurologicznym i behawioralnym u dzieci z ASD
◦ Witamina B12 jest kluczowa dla funkcjonowania mózgu i układu nerwowego - Witamina C i inne antyoksydanty – aby zredukować stres oksydacyjny oraz azotowy, niosący ze sobą duże szkody dla organizmu, warto zadbać o odpowiednią podaż antyoksydantów, takich jak witamina C, witamin E oraz na przykład glutation. Nawigowanie dietą osób autystycznych to skomplikowane zadanie, ale dzięki coraz bardziej szczegółowym badaniom i wyrozumiałości społeczeństwa, a także samoedukacji staje się to coraz łatwiejsze i bezpieczniejsze.
BLIOGRAFIA
[1] Mazur, M., & Kędzierska-Matysek, M. Żywienie dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Wybrane zagadnienia z zakresu bromatologii , str. 40.
[2] Prokopiak, A. (2015). Autyzm a odżywianie. O czym nauczyciel wiedzieć powinien. Lubelski Rocznik Pedagogiczny , 32 , 100.
[3] Szewczak, M., & Biaduń, W. (2021). Spektrum autyzmu a dysfunkcje układu pokarmowego i dietoterapia. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Społecznych Z Siedzibą W Lublinie, 10 (1), 169–186 https://doi.org/10.58562/zns.14743
[4] Iwona Gryszkin. „Zaburzenia metaboliczne, stres oksydacyjny, stany zapalne u dzieci ze spektrum autyzmu (ASD)”. Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób Niepełnosprawnych 25:97-112 https://www.mdpi.com/1648-9144/57/9/893
